Literatura

Literatura niemiecka pełna jest wielkich nazwisk. Dzieła takich pisarzy jak Goethe czy Schiller do dziś poruszają dusze i serca wszystkich ludzi. To samo dotyczy bajek Braci Grimm, Bertolda Brechta, Thomasa Manna. Tak jak literatura każdego kraju obfituje ona w niezwykłą ilość form literackich oraz cechuje ją różnorodność tematyki, co ważniejsze jednak, stanowi wartościowe odzwierciedlenie przemian kulturowo-historycznych terenów niemieckojęzycznych na przestrzeni wieków.

Wczesne średniowiecze (ok. 750–1100)

Historia literatury niemieckojęzycznej zaczyna się we wczesnym średniowieczu, choć utwory z tego okresu przetrwały do dzisiejszych czasów jedynie w niewielkiej części. Wytłumaczeniem tego była przede wszystkim tradycja ustnego przekazywania pieśni bohaterskich, opowiadań, pieśni tanecznych, czy też zaklęć. Wartościowym świadectwem literatury germańskiej są spisane przez środowiska klasztorne „Zaklęcia Merseburskie” (X wiek) raz „Pieśń o Hildebrandzie” (IX wiek). W XI wieku powstawały przede wszystkim rymowane teksty religijne, przedstawiające zbawienie oraz epika biblijna Starego i Nowego Testamentu. Były to teksty o charakterze duchowym, skierowane jednak do osób świeckich, wywodzących się ze szlacheckich środowisk.

Dojrzałe średniowiecze (ok. 1100–1250)

Od połowy XII wieku tematy i formy literackie stały się bardziej różnorodne. Uznawana do tej pory za niegodną spisania poezja dworska, czy też zabawne opowiadania doczekały się ujęcia w tekstach piśmienniczych. Na znaczeniu przybrała także proza historyczna. Powstała przed 1150 rokiem „Kronika cesarska” przedstawiała historię cesarstwa rzymskiego, zaś „Pieśń o Rolandzie” była jednym z pierwszych utworów napisanych pod wyraźnym wpływem literatury francuskiej.

Wpływ literatury francuskiej widoczny jest także w zyskującej na znaczeniu na przełomie XII i XIII wieku epice dworskiej. Do jej najważniejszych przedstawicieli należał Hartmann von Aue (epopeje „Erec” oraz „Iwein”), Gottfried von Straβburg („Trisan i Izolda”) oraz Wolfram von Eschenbach („Parzival”).

Późne średniowiecze (ok. 1250–1500) oraz wczesna nowożytność (ok. 1450–1600)

Połowa XV wieku przyniosła ze sobą wynalazek Gutenberga, który wpadł na pomysł drukowania książek za pomocą ruchomych czcionek. Była to swojego rodzaju rewolucja, która umożliwiła szybsze powielanie tekstów, a co za tym idzie dostęp do książek dla większego grona odbiorców. W umiejętny sposób wykorzystał to Marcin Luter, wydając w latach 1522 i 1534 przełożoną na język niemiecki Biblię.

Barok (ok. 1600–1720)

Kolejny duży krok w rozwoju literatury miał miejsce w Baroku (około 1600-1720 roku), kiedy to założono wiele towarzystw literackich i językowych. Zgodnie z zaleceniem Martina Opitza („Księga niemieckiej poezji”, 1624), najważniejszym wersem w liryce pozostawał aleksandryn (forma wierszowa, w której szósta i dwunasta sylaba w wersie są akcentowane). Do najważniejszych gatunków liryki barokowej zalicza się sonet, odę i epigramat, a do rodzajów powieści powieść pasterską, powieść rycerską oraz powieść łotrzykowską. Ta ostatnia przedstawiała bohatera wywodzącego się z mieszczańskich nizin społecznych, który przeżywa wiele barwnych i nieprawdopodobnych przygód. Najważniejszą niemiecką powieścią łotrzykowską z okresu baroku jest powstały w 1668 roku ”Simplicismus” autorstwa Hansa Jakoba Christoffela von Grimmelshausen.

Oświecenie (ok. 1720–1785)

XVII wiek przyniósł ze sobą kolejny przełom w umacnianiu pozycji języka niemieckiego. Uważany za ojca niemieckiego oświecenia Christian Thomasius prowadził swoje wykłady, nie jak dotąd bywało, po łacinie, lecz w języku niemieckim. Najważniejszą postacią życia literackiego tych czasów był Johann Christoph Gottsched, który w swoich pracach teoretycznych (m. in. w „Próbie krytycznej poetyki”), wzorował się na klasycznym francuskim dramacie. Wzorem dla całej generacji stał się Friedrich Gottlieb Klopstock, który zaliczany jest do gatunku literackiego zwanego „Empfindamkeit”. Sztandarowym dziełem była jego opływająca w uczucia i różnorakie stany duchowa epopeja „Mesjasz”.

Drugim, eksponującym ludzkie uczucia, prądem literackimi obok oświecenia było rokoko, do którego przedstawicieli należeli m. in. Friedrich von Hagedorn oraz Ewald Christian von Kleist. Elementy charakterystyczne dla tego prądu odnajdziemy także w powieści wychowawczej Christopha Martina Wielanda „Historia Agatona”.

Okres burzy i naporu (ok. 1765–1785)

Krótki okres Burzy i Naporu (niem. Sturm und Drang) był odpowiedzią młodego pokolenia na ograniczenia nałożone im przez oświecenie. W tym literackim proteście przeciw uciskaniu mieszczan oraz chłopów, przeciw upadkowi gospodarczemu i kulturalnemu artyści nawiązywali w swych utworach do źródeł ludowych i narodowych. Przywódcą duchowym ruchu był Johann Gottfried Herder, niemiecki filozof, pastor i pisarz. Czołowymi utworami tego okresu są „Cierpienia młodego Wertera” Joahanna Wolfganga Goethego oraz „Zbójcy” Friedricha Schillera.

Klasyka weimarska (ok. 1786–1805)

Kolejnym wyzwaniem dla Goethego i Schillera stał się ideał humanistyczny, charakterystyczny dla klasyki weimarskiej. W utworach z tego okresu autorzy częściowo wzorowali się na tematyce i wzorcach antycznych. Spod pióra Goethego wychodzi „Ifigenia w Taurydzie”, zaś sam Schiller był autorem licznych ballad i dramatów historycznych.

Romantyzm (ok. 1799–1835)

Zaliczani do klasyki Karl Philipp Moritz, czy też Friedrich Hölderlin uznawani są za prekursorów romantyzmu. Napisana przez Moritza powieść „Anton Reiser” jest pierwszą niemieckojęzyczną powieścią psychologiczną, zaś hymny Hölderlina do dzisiaj są niedoścignionym wzorem w swoim gatunku.

Sama epoka romantyzmu daje się podzielić na następujące podokresy: wczesny romantyzm, dojrzały romantyzm, późny romantyzm i postromantyzm, przy czym podokresem obfitującym w najciekawsze wydarzenia jest wczesny romantyzm. Charakterystyczne dla niego jest odrzucenie wielu starych konwencji oraz mieszanie w jednym utworze wielu gatunków literackich. Autorzy tego podokresu (m. in. Ludwig Tieck, Friedrich von Hardenberg oraz bracia Schlegel) często odwoływali się do dzieł Goethego. Innym cenionym przez romantyków środkiem literackiego wyrazu były krótkie formy prozatorskie, w których sztuka zastanawiała się nad własnym "niepowodzeniem", odcinając się od klasycznej koncepcji harmonicznie domkniętego dzieła, będącego odzwierciedleniem ideału doskonałości. Do romantyzmu zalicza się także Jacoba i Wilhelma Grimm, którzy spisali i wydali zbiór bajek ludowych.

Biedermeier i okres przedmarcowy (ok. 1830-1850)

Zaangażowani politycznie autorzy tzw. okresu przedmarcowego przyczynili się do rozkwitu poezji politycznej. Warte uwagi są tu takie nazwiska jak: Georg Herwegh, Heinrich Heine, Georg Büchner. Utwory o mniej realistycznym charakterze zaliczane są do prądu literackiego zwanego biedermeier. Do jego przedstawicieli zaliczani są Wilhelm Hauff, Eduard Mörike, Adalbert Stifter.

Realizm poetycki (ok. 1848–1890)

Utwory realizmu koncentrowały się na pojedynczym człowieku, zaś autorzy unikali w swoich dziełach problemów natury społeczno-politycznej, posługując się często ironią, aby wytknąć błędy systemu społecznego. Głównymi gatunkami literackimi była nowela (np. „Jeździec na siwym koniu” Theodora Storma) oraz powieść (np. „Effi Briest” Theodora Fontane).

Naturalizm (ok. 1880–1900)

W przeciwieństwie do realizmu, który nigdy nie krytykował systemu jako całości, autorzy epoki naturalizmu starali się ukazać wszystkie panujące stosunki społeczne. Nie zważano na koncepcje dobrego smaku sztuki, lecz starano się oddać rzeczywistość w jak najwierniejszy sposób, np. poprzez wprowadzanie do utworów gwary, dialektów, czy też języka potocznego. W centrum uwagi stały pochodzenie, środowisko, tło historyczne, czyli jednym słowem czynniki determinujące człowieka. Do najbardziej znanych dzieł tego okresu należą „Tkacze” Gerharta Hauptmanna oraz „Przebudzenie się wiosny” Franka Wedekinda.

Symbolizm

W XX wieku następuje początek tendencji awangardowych, a wraz z nimi literatury nastawionej antymieszczańsko. Wraz z rozwojem tego nurtu w obszarze niemieckojęzycznym pojawia się symbolizm, zakładający, iż świata nie da się pojąć językiem, czy też zmysłami, lecz można go opisać jedynie za pomocą symboli. Najważniejszymi przedstawicielami symbolizmu byli Stefan George, Hugo von Hofmannstahl oraz Rainer Maria Rilke, przy czym u dwóch ostatnich stanowił jedynie fazę przejściową.

Ekspresjonizm (ok. 1910–1920)

Około 1910 roku w literaturze niemieckiej ukształtował się ekspresjonizm, rozumiany jako bunt przeciwko ustabilizowanym instytucjom i normom społecznym. Ważną inspirację stanowiły wątki irracjonalne, a bohater powieści ekspresjonistycznej buntuje się przeciwko powszechnie uznanym prawom, co przejawia się w wulgarności, kreowaniu świata na opak, groteskowych obrazów. Ważnymi pisarzami tego okresu byli Albert Ehrenstein, Georg Heym, Georg Trakl oraz Ludwig Rubiner.

Nowa Rzeczowość

Po ekspresjonizmie doszły do głosu postawy realistyczne, które zostały nazwane Nową Rzeczowością (Neue Sachlichkeit). Jej czołowymi twórcami byli Bertold Brecht, Erich Kästner oraz Arnold Zweig.

Czasy narodowego socjalizmu i literatury emigracyjnej

Od 1933 roku, kiedy to władzę przejęli narodowi socjaliści, organizowane były publiczne palenia zakazanych książek. Reżim oczekiwał książek przesiąkniętych ideologią nacjonalistyczną (tzw. Blut-und-Boden-Dichtung). Niezależna literatura i krytyka literacka przestały istnieć a przeciwnikom reżimu groziła śmierć. Choć wielu pisarzy, m. in. Gerhart Hauptmann, Gottfried Benn, czy też Erich Kästner nie zdecydowało się na emigrację, zmuszeni byli oni jednak milczeć lub tworzyć teksty na tematy nie związane z polityką. Do autorów emigracyjnych zalicza się Tomasza Manna, Bertolda Brechta, Hermanna Brocha.

Literatura po 1945

Po zakończeniu II wojny światowej literatura wpierw opisywała zniszczony świat, szybko jednak zaczęto kontynuować to, co zostało przerwane przez wojnę.

Powstanie dwóch odrębnych państw niemieckich doprowadziło do wytworzenia się różnych warunków dla rozwoju literatury. W literaturze RFN królowała nowa forma literacka – krótkie opowiadanie – przedstawiająca okrucieństwa wojny i sytuację ludzi powracających do domu. NRD z kolei określała siebie jako społeczeństwo literackie, które walczy z wrogością Zachodu wobec poezji.