Okres od wielkiego bezkrólewia

W tym czasie było dwóch królów Alfons X Mądry, król Kastylii i Ryszard z Kornwalii, książę angielski. W tym okresie książęta niemieccy przejęli całą władzę w sprawach wewnętrznych swoich lenn, a także uzyskali decydujący wpływ na obsadzanie tronu królewskiego. W 1273 doszło do wyboru nowego króla: był nim Rudolf I Habsburg. Wzmocnił on władzę królewską i pokonał króla czeskiego, Przemysła Ottokara II, który uzurpował sobie koronę niemiecką. Wiek XIV to okres walk potężnych rodów: Habsburgów, Luksemburgów i Wittelsbachów. Ostatecznie Luksemburgowie przejęli władzę w Czechach, Luksemburgu, zagarnęli również (na krótko) Węgry i zhołdowali Śląsk, Wittelsbachom przypadła Bawaria, Brandenburgia i Palatynat. Habsburgowie jednak przejęli tron Niemiec, którymi władali do 1806. W latach 1414-1418 trwał sobór w Konstancji, któremu udało się zlikwidować schizmę zachodnią i dokonać wyboru nowego papieża Marcina V. W XIV w zmienił się ustrój Niemiec. Cesarz Karol IV wydał Złotą Bullę (1356). Bulla zagwarantowała jedność i niepodzielność obszarów, którymi władali elektorzy, nadawała im suwerenność w ramach cesarstwa i autonomię sądowniczą, elektorzy otrzymali wówczas prawo majestatu – traktowano ich jak królów. Elektorzy nie mogli wybierać nowego króla podczas przed śmiercią starego króla. W 1410 wojska polsko-litewskie pokonały pod Grunwaldem armię krzyżacko-niemiecką. Od tej pory obszary we władaniu Niemców na Pomorzu kurczyły się. Krzyżacy kolejno tracili: Żmudź, ziemię dobrzyńską, Nową Marchię, wreszcie całe Pomorze Gdańskie z ziemią michałowską, część Warmii i Mazur. W XV w. Habsburgowie opanowywali nowe ziemie, ale metodą mariaży i układów. Karol V (1519-1556) panował w jednym z największych imperiów ówczesnego świata: był cesarzem rzymskim, królem niemieckim, włoskim, sycylijskim i hiszpańskim, a także księciem burgundzkim, pod jego panowaniem znalazły się też Niderlandy, rodowe władztwa Habsburgów (Austria, Karyntia, Tyrol), Neapol, Mediolan wreszcie olbrzymie obszary w Ameryce Środkowej i Południowej, Karaiby i Filipiny. W 1526, gdy wojska węgierskie poniosły klęskę w bitwie pod Mohaczem (w której zginął król węgierski Ludwik II Jagiellończyk) z wojskami tureckimi, brat Karola Ferdynand uzyskał korony Czech i Węgier (traktat w Wiedniu 1515).

XVI wiek zapoczątkował trudny okres w dziejach Europy i Niemiec. W 1517 niemiecki zakonnik Marcin Luter ogłosił w Wittenberdze 95 tez, w których występował przeciwko płatnym odpustom, odrzucił kult świętych, zniósł hierarchię kościelną, odrzucił sakramenty (oprócz chrztu i komunii), a także odrzucił zwierzchnictwo papieża. Chłopi, pod wpływem poglądów Lutra, żądali wolności czytania Biblii w języku ojczystym, gdy spotkali się z odmową wzniecili krwawą rewoltę, która ogarnęła kraj w latach 1524-1525.

Jej przywódcą był dawny zwolennik Lutra Thomas Münzer. Luter przerażony skutkami swych nauk poparł tłumienie ruchu. W 1521 papież Leon X wyklął zakonnika, zaś sejm w Wormacji skazał Lutra na banicję. Luter jednak zyskiwał potężnych sprzymierzeńców: książęta niemieccy opowiadali się za reformatorem, gdyż głosił, że musi nastąpić sekularyzacja dóbr kościelnych. W ten sposób książęta zyskiwali olbrzymie majątki kościelne. Luteranizm jako wyznanie urzędowe wprowadzono już w: Państwie krzyżackim, które sekularyzowały się i przyjęły religię Lutra w 1525, Szwecja w 1527, Królestwo Danii-Norwegii w 1536, Inflanty w 1561. Stronnictwo Lutra próbowało blokować wszelkie uchwały sejmu w Wormacji forsowane przez katolików. Stąd ich nazwa-protestanci. Niemcy podzieliły się na dwie części: północną-protestancką, którą przewodzili elektorowie: brandenburski i saski oraz południową-katolicką, którą przewodził cesarz.

Karol V, król niemiecki i cesarz z woli Boga nie mógł i nie chciał dopuścić do rozprzestrzenienia się nauki Lutra. Poparł papieskie bulle, które potępiały tezy Lutra i ekskomunikowały go. Wojska cesarskie przystąpiły do pacyfikacji protestantów. Saski książę Jan sprzeciwił się prześladowania innowierców. W odpowiedzi cesarz wydał edykt w Wormacji nakazujący przejść protestantom na katolicyzm. W 1531 w mieście Schmalkanden protestanci zawiązali ligę obronną. Prowokacja skłoniła cesarza do ataku na Saksonię, gdzie Jan bronił się. W latach 1534-1535 trwało powstanie mieszczańsko-chłopskie w Monastyrze. W 1546 wojna ogarnęła Niemcy, Karol uderzył na najważniejsze ośrodki reformatorsko-protestanckie. Cesarza poparli książęta bawarscy i badeńscy a także papież Paweł III. Do wojny po stronie saskiej przystąpiła Brandenburgia, Palatynat i Brunszwik, poparcie uzyskali od Szwecji i Danii. Wojna trwała ze zmiennym szczęściem do 1555. Ostatecznie cesarzowi nie udało się zająć zbuntowanych księstw. W 1555 podpisano pokój w Augsburgu. Warunki pokoju były następujące: król uznał podział religijny Niemiec, z zasadą: "Czyj kraj, tego religia". Oznaczało to, że kto ma władzę w na danym terytorium, ten ma prawo narzucić poddanym swoje wyznanie, również podczas pokoju ostatecznie zatwierdzono dogmaty i filary luteranizmu, który przyjął oficjalną nazwę "kościół ewangelicko-augsburski". W 1556 Karol V abdykował, dzieląc jednocześnie swoje posiadłości. Austrię, korony Czech i Węgier oraz cesarski diadem otrzymywał brat króla Ferdynand I, Hiszpanię, Niderlandy, część Burgundii, Neapol, Mediolan i zamorskie posiadłości otrzymywał syn Karola Filip. Cesarz przez całe życie walczył z Francją (1521-1558) o hegemonię we Włoszech. Również południowo-wschodnie granice państwa były zagrożone przez Turcję, która rozszerzała swoje terytorium w Europie. W I poł. XVI wieku powstawały inne ośrodki reformacji. Angielski król Henryk VIII początkowo popierał katolicyzm, jednak gdy papież Klemens VII nie dał mu rozwodu król zerwał z Rzymem i ogłosił się głową Kościoła Anglikańskiego. Szwajcarski teolog Jan Kalwin opracował nową doktrynę, w 1541 ogłosił powstanie nowego kościoła o nazwie ewangelicko-reformowany, nowe wyznanie zdobyło zwolenników w Szkocji, Francji i Niemczech. Przez cały XVI wiek narastał konflikt pomiędzy czeską szlachtą i mieszczanami a cesarzem, gdyż Czesi byli protestantami. W 1618 podczas sejmu stanów czeskich doszło do incydentu: Czesi wyrzucili posłów cesarskich z zamku, następnie podpisali akt detronizacji króla Ferdynanda II, a nowym królem został książę Palatynatu Fryderyk V. Cesarz nie mógł zaakceptować tego wyboru nie tylko ze względu na utratę władzy w Czechach, ale w ten sposób Habsburgowie utraciliby tron cesarski, ponieważ 4 elektorów zostałoby protestantami. Palatynat wypowiedział posłuszeństwo cesarzowi. Wojska królewskie przystąpiły do pacyfikacji Czech i Palatynatu. W 1620 Czesi ponieśli klęskę pod Białą Górą, władzę w kraju przejął Ferdynand. Zniósł odrębność Czech jako niezależnego państwa, od tego momentu Czechy zostają poddane trwałej i konsekwentnej germanizacji. Tymczasem elektor Palatynatu Fryderyk zbiegł. Po jego stronie stanęła Dania, a ponadto kolejne zbuntowane władztwa: Brandenburgia, Saksonia, Hanower, Brema i Meklemburgia. Cesarza wsparli: papież oraz królowie Polski i Hiszpanii.